عبدالله ندیمندیم، عبدالله، نویسندۀ انقلابی و خطیب قیام احمد عُرابی‌پاشا بوده است. ۱ - شرح حالعبداللهبن مصباح‌بن ابراهیم ادریسی حسنی در ۱۰ ذیحجه ۱۲۶۱/ ۱۰ دسامبر ۱۸۴۵ در اسکندریۀ مصر به دنیا آمد. نسب او به حسن بن علی‌بن ابوطالب علیهم السلام می‌رسد. پدرش، عبدالله، از اهالی روستای شرقیه در جنوب مصر بود و از آن‌جا به اسکندریه مهاجرت کرده بود. او فرزندش را به مکتبخانه فرستاد تا خواندن و نوشتن و قرآن بیاموزد. سپس عبدالله ندیم در مسجد شیخ‌ابراهیم‌پاشا به فراگیری علوم دینی، مانند فقه شافعی و اصول، و منطق پرداخت و به آموختن ادبیات علاقه مند شد و با سرودن شعر و نوشتن متون ادبی به محافل ادبی راه یافت. [۱]
جرجی زیدان، ج۲، ص۱۲۸.
[۲]
عبدالله الندیم، سلافة الندیم فی منتخبات، ج۱، مقدمۀ احمد سمیر، ص۳-۴، جمع شقیقه عبدالفتاح ندیم، الجزء الثانی، مصر ۱۹۰۱.
[۳]
جمال‌الدین شیال، ص۲۳۹، اعلام الاسکندریة فی العصر الاسلامی، قاهره ۱۹۶۵.
[۴]
احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۰۲-۲۰۳، بیروت، بی‌تا.
پدرش که علاقه مند بود وی عالم دینی برجسته ای شود، با گرایش او به ادبیات مخالفت نمود و از پرداخت هزینۀ تحصیلش خودداری کرد. ندیم که با ادبیات نمی‌توانست امرار معاش کند، ناگزیر در تلگرافخانۀ شهر بنها استخدام شد. پس از آن در تلگرافخانۀ دفتر کاخ عالی در قاهره، که مادر اسماعیل‌پاشا در آن‌جا زندگی می‌کرد، به کار پرداخت. او در قاهره با بسیاری از ادبای مصر، مانند محمود سامی البارودی، عبدالله فکری، سیدعلی ابوالنصری، محمود صفوت الساعاتی، شیخ احمد الزرقانی، محمدسعید‌بن جعفرپاشا و عبدالعزیزبک، آشنا شد و از محضر آنان بهره برد. [۵]
عمرالدسوقی، فی الادب الحدیث، ج۱، ص۳۰۹، قاهره ۲۰۰۰.
[۶]
احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۰۵-۲۰۶، بیروت، بی‌تا.
پس از مدتی، به اتهام سهل‌انگاری، از تلگرافخانه اخراج شد و در دقهلیه، معلمی فرزندان فرماندار آن‌جا را برعهده گرفت. پس از آن به المنصوره رفت و با حمایت یکی از بزرگان شهر، به نام محمدالغرقاوی، در مغازه‌ای به کار پرداخت، اما آن‌جا را کانون گردهمایی اهل ادب کرد، که موجب ورشکستگی او شد. وی در ۱۲۹۳/ ۱۸۷۶ به شهر طنطا رفت و به فعالیتهای ادبی خود ادامه داد. [۷]
احمد تیمور، تراجم اعیان القرن الثالث عشر و اوائل الرابع عشر، ج۱، ص۴، قاهره ۲۰۰۱.
[۸]
جمال‌الدین شیال، اعلام الاسکندریة فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۲۴۰، قاهره ۱۹۶۵.
۲ - بازگشت به زادگاهندیم در ۱۲۹۶/ ۱۸۷۹ به زادگاهش بازگشت و در آن‌جا به دو تن از دوستان خود، محمد امین و محمود واصف، که از مؤسسان جمعیت مصرالفتاة (مصر جوان) بودند، پیوست و از طریق آنان با ادیب‌اسحاق و سلیم‌النقاش، صاحبان دو روزنامۀ معروف مصر و التجاره، آشنا شد و به کار مطبوعات پرداخت. [۹]
احمد سمیر، «السید عبدالله ندیم»، ج۱، ص۴۰۳، الهلال، سال۵، ش۱۱ (یکم فوریۀ ۱۹۸۷).
[۱۰]
احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۱۱، بیروت، بی‌تا.
[۱۱]
جمال‌الدین شیال، اعلام الاسکندریة فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۲۴۳، قاهره ۱۹۶۵.
او با کمک همفکران خود، در ۱۲۹۶/ ۱۸۷۹ الجمعیة الخیریة الاسلامیة (انجمن خیریۀ اسلامی) را، با هدف تعلیم جوانان و پیشرفت علمی آنان، در مصر تأسیس کرد. مهمترین هدف این جمعیت، تأسیس مدرسه‌ای برای دانش‌آموزان یتیم و نیازمند بود تا با مبانی علوم جدید آشنا شوند. [۱۲]
احمد تیمور، اعلام الفکر الاسلامی فی العصر الحدیث، ج۱، ص۱۳۰، قاهره ۱۹۶۷.
[۱۳]
جمال‌الدین شیال، اعلام الاسکندریة فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۲۴۲، قاهره ۱۹۶۵.
[۱۴]
احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۱۲، بیروت، بی‌تا.
۳ - نشریۀ فکاهی التنکیت و التبکیتاو به آموزش فن خطابه و سخنوری علاقۀ بسیاری داشت و با هدایت او، دانش‌آموزانش نمایشنامه‌های انتقادی وی، مانند العرب و همچنین الوطن و طالع‌التوفیق (وطن و اقبال و خوشبختی)، را در حضور توفیق‌پاشا اجرا کردند. ندیم پس از چندی، به اتهام فساد، از الجمعیةالخیریة الاسلامیة کنار گذاشته شد و به نگارش مقاله برای روزنامه‌ها ادامه داد و سردبیر دو روزنامۀ المحروسه و العصر الجدید شد. او پس از آن، نشریۀ فکاهی التنکیت و التبکیت (طنز و انتقاد) را تأسیس کرد که نخستین شمارۀ آن در ۸ رجب ۱۲۹۸/ ۶ ژوئن ۱۸۸۱ منتشر شد. [۱۵]
عبدالله الندیم، سلافة الندیم فی منتخبات، ج۱، ص۸، جمع شقیقه عبدالفتاح ندیم، الجزء الثانی، مصر ۱۹۰۱.
[۱۶]
احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۱۳-۲۱۴، بیروت، بی‌تا.
پس از آغاز قیام احمد عرابی‌پاشا و تحت تأثیر آن، ندیم انتشار نشریه التنکیت و التبکیت را در ۲۳ ذیحجۀ ۱۲۹۸/ ۱۶ نوامبر ۱۸۸۱ متوقف کرد و به قاهره رفت و به قیام پیوست و خطیب و سخنگوی آن شد و به جای التنکیت و التبکیت، نشریۀ الطائف را در قاهره منتشر کرد. ندیم در نشریۀ الطائف از اقدامات اسماعیل‌پاشا انتقاد و بر لزوم اصلاحات از طریق حکومت پارلمانی تأکید کرد. اما مقالات تحریک‌آمیز نشریه، سبب توقیف آن شد. [۱۷]
جمال‌الدین شیال، اعلام الاسکندریة فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۲۴۴، قاهره ۱۹۶۵.
[۱۸]
ابراهیم عبده، تطور الصحافة المصریة ۱۷۹۸-۱۹۸۱، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷، قاهره ۱۹۸۲.
[۱۹]
عبدالله الندیم، سلافة الندیم فی منتخبات، ج۱، ص۲۴-۲۵، جمع شقیقه عبدالفتاح ندیم، الجزء الثانی، مصر ۱۹۰۱.
حمایت گسترده و مؤثر ندیم از قیام عرابی‌پاشا و درخواست او از مردم برای مبارزه با استعمار انگلیس، نقش او را در جایگاه خطیب انقلابی عرابی تثبیت کرد. انتقاد تند و گستردۀ او از توفیق‌پاشا، تعطیل دائم نشریه را در پی داشت [۲۰]
عمرالدسوقی، فی الادب الحدیث، ج۱، ص۳۱۲-۳۱۶، قاهره ۲۰۰۰.
[۲۱]
ابراهیم عبده، تطور الصحافة المصریة ۱۷۹۸-۱۹۸۱، ج۱، ص۱۲۸، قاهره ۱۹۸۲.
[۲۲]
حورانی، ص۱۹۶.
پس از شکست قیام عرابی‌پاشا در ۱۱ ذیقعده ۱۲۹۹/ ۲۴ سپتامبر ۱۸۸۲، ندیم مخفی شد و در دوران اختفا، به تحقیق و تألیف پرداخت. او کتاب کان و یکون را نوشت که دربرگیرندۀ مباحثات علمی و دینی ندیم و دوست فرانسوی او در این دوران است. قصیده وطنیةالشرق (ملی‌گرایی شرق)، که در آن مردم مشرق زمین را موعظه کرده، از دیگر آثاراو در این دوره است. [۲۳]
V lutsky, Modern history of the Arab countries, Moscow ۱۹۶۹، ج۱، ص۲۳۰.
[۲۴]
جمال‌الدین شیال، اعلام الاسکندریة فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۲۴۷-۲۴۸، قاهره ۱۹۶۵.
[۲۵]
عمرالدسوقی، فی الادب الحدیث، ج۱، ص۳۱۷-۳۱۸، قاهره ۲۰۰۰.
ندیم در ۲۸ صفر ۱۳۰۹/ ۳ اکتبر ۱۸۹۱ در شهر الجمیزه دستگیر و به شهر یافا در فلسطین تبعید شد. استقبال علی افندی ابی‌المواهب (مفتی شهر یافا) از ندیم، وضع او را بهبود بخشید، به گونه‌ای که ندیم خانه‌ای تهیه و آن‌جا را محل گردهم‌آیی ادبا و علما کرد. [۲۶]
احمد تیمور، «عبدالله ندیم‌افندی، ج۱، ص۱۱۶۴-۱۱۶۵، خطیب الثورة العرابیة»، الهلال، سال۴۱، ش۹ (یکم ژوئیۀ ۱۹۳۳).
در ۱۳۱۰/ ۱۸۹۲ عباس حلمی دوم، جانشین توفیق‌پاشا، ندیم را عفو کرد و او به قاهره بازگشت و به روزنامه‌نگاری پرداخت و نشریۀ الاستاذ را، با مضامین علمی و اخلاقی و فکاهی، منتشر کرد. او به‌رغم تأکید بر دخالت نکردن در سیاست و مدیریت کشور، در نشریه‌اش اندیشه‌های ضداستعماری خود را آشکار ساخت و از دخالت انگلیس در ادارۀ امور کشور انتقاد کرد. همچنین در این نشریه، در ۴ شعبان ۱۳۱۰/ ۲۱ فوریۀ ۱۸۹۳ خواستار تأسیس فرهنگستان زبان عربی (مجمع‌اللغة العربیة)، برای حفظ زبان عربی و صیانت ازآن، شد. اما این خواست پس از مرگش، در ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۴ محقق گردید. [۲۷]
جرجی‌زیدان، ج۲، ص۱۳۴.
[۲۸]
نجیب توفیق، عبدالله الندیم خطیب الثورة العرابیة، ج۱، ص۱۳۵، قاهره ۱۹۷۰.
[۲۹]
احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۳۵-۲۳۶، بیروت، بی‌تا.
ندیم در اختلافات بین عباس حلمی و لرد کرومر) نمایندۀ انگلیس در مصر (، از عباس حلمی حمایت کرد. ازاینرو، مطبوعات انگلیسی او را مذهبی و متعصب و ضد اروپایی معرفی کردند و سرانجام عباس حلمی، تحت فشار لرد کرومر، در۱۳۱۱/ ۱۸۹۳ از انتشار الاستاذ جلوگیری نمود. [۳۰]
ابراهیم عبده، تطور الصحافة المصریة ۱۷۹۸-۱۹۸۱، ج۱، ص۱۵۵، قاهره ۱۹۸۲.
[۳۱]
جمال‌الدین شیال، اعلام الاسکندریة فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۲۵۳-۲۵۴، قاهره ۱۹۶۵.
ندیم به یافا تبعید شد و حکومت مصر با این شرط که در مطبوعات دربارۀ اوضاع سیاسی مصر مطلبی ننویسد، مقرری برای او در نظر گرفت، اما ندیم در تبعید به فعالیتهای سیاسی خود بر ضد عثمانی ادامه داد. او دوباره تبعید شد و مدتی در اسکندریه بود، اما با توجه به نظر سلطان عبدالحمید و برای مراقبت بیش‌تر از او، به استانبول رفت و منصب بازرسی مطبوعات به وی واگذار شد و زیرنظر شخص سلطان قرار گرفت. ندیم در استانبول با سیدجمال‌الدین اسدآبادی دیدار کرد و بین آن‌ها مناسبات صمیمانه‌ای برقرار شد. چندی بعد ندیم در استانبول به بیماری سل مبتلا شد و پس از وخامت اوضاع جسمانیش، در ۲ جمادی‌الاولی ۱۳۱۴/ ۱۰ اکتبر ۱۸۹۶ در همان‌جا درگذشت [۳۲]
صالح زهرالدین، موسوعه رجالات من بلاد العرب، ج۱، ص۲۹۴، بیروت ۲۰۰۱.
[۳۳]
احمد سمیر، «السید عبدالله ندیم»، ج۱، ص۴۰۶، الهلال، سال۵، ش۱۱ (یکم فوریۀ ۱۹۸۷).
[۳۴]
جرجی‌زیدان، ج۲، ص۱۳۵.
[۳۵]
۲۴۵، احمد امین، ج۱، ص۲۴۱، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، بیروت، بی‌تا.
۴ - آثار ندیمآثار ندیم عبارت‌اند از: دو دیوان شعر؛ نمایشنامۀ العرب؛ نمایشنامۀ الوطن و طالع‌التوفیق؛ کتاب کان و یکون، در مباحث دینی و سیاسی؛ [۳۶]
عبدالله الندیم، سلافة الندیم فی منتخبات، جمع شقیقه عبدالفتاح ندیم، الجزء الثانی، مصر ۱۹۰۱.
النحله فی الرحله (ره‌آورد سفر)؛ الاحتفاء فی الاختباء (استقبال در اختفا)؛ الشرک فی المشترک (شرک در اشتراکات)؛ موحدالفصول و جامع‌الاصول (وحدت‌بخش افتراقات و گردآورندۀ اصول)؛ الفوائد فی العقائد (سخنان فصیح در عقاید)؛ اَللآلی و الدرر فی فواتح السور (گوهرهایی در تسخیر حصار)؛ البدیع فی مدح الشفیع (پدیده‌ای نو در ستایش اطاعت‌کننده)؛ و امثال‌العرب. [۳۷]
عبدالله الندیم، سلافة الندیم فی منتخبات، ج۱، ص۵، جمع شقیقه عبدالفتاح ندیم، الجزء الثانی، مصر ۱۹۰۱.
[۳۸]
احمد سمیر، «السید عبدالله ندیم»، ج۱، ص۴۰۷-۴۰۸، الهلال، سال۵، ش۱۱ (یکم فوریۀ ۱۹۸۷).
[۳۹]
صالح زهرالدین، موسوعه رجالات من بلاد العرب، ج۱، ص۴۹۶، بیروت ۲۰۰۱.
۵ - انتقاد از استعمار غربندیم از منتقدان جدّی استعمار غرب بود. به زعم او غربیان با دو راهبرد متفاوت، دین به عنوان سفیر صلح و دوستی و سلطنت به عنوان ابزار ارعاب، در کشورهای شرقی نفوذ کردند و به نام انجام دادن اصلاحات و تمدن، اهداف استعماری خود را پیش بردند. [۴۰]
عبدالله الندیم، سلافة الندیم فی منتخبات، ج۲، ص۶۴-۶۹، جمع شقیقه عبدالفتاح ندیم، الجزء الثانی، مصر ۱۹۰۱.
او از سیاست انگلستان در هند و مصر و حامیان آن‌ها انتقاد می‌کرد و مردم را بر ضد مبلّغان مسیحی، که به اعتقاد او با آ‌موزشهای دینی خود زبان و فرهنگ جامعه را در معرض خطر قرار داده بودند، تحریک می‌نمود. او اعتقاد داشت آداب و رسوم هر ملتی با شرایط خاص آن ملت متناسب است و تقلید از رسوم ملل دیگر بدون آگاهی، تأثیر مخربی بر هویت اجتماعی خواهد گذاشت و ازاینرو، تقلید از آموزه‌های غربی نیز باید به گونه‌ای باشد که اعتقادات دینی، هویتی و غیرت ملی حفظ شود. [۴۱]
احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۳۹، بیروت، بی‌تا.
[۴۲]
علی الحدیدی، عبدالله الندیم الخطیب الوطنیة، ج۱، ص۳۳۴، قاهره ۱۹۸۷.
ندیم منتقد کسانی بود که دین اسلام را مانع پیشرفت شرقیان می‌دانستند و مهمترین علل عقب‌ماندگی ملل شرقی را بی‌توجهی آنان به عوامل پیشرفت غرب می‌دانست. این عوامل عبارت بودند از: وحدت ملی برگرفته از وحدت مذهبی و زبانی و سرزمین ملی در غرب، سپردن ادارۀ حکومت به مردم و اعتماد به آنان، همکاری بین دولتهای غربی، آزادی اندیشه و توجه به علم و صنعت و تجارت، تولید و ابداع و تأسیس فسادهای قانونی که متضمن عدالت باشد. [۴۳]
عبدالله الندیم، سلافة الندیم فی منتخبات، ج۲، ص۱۰۹-۱۲۰، جمع شقیقه عبدالفتاح ندیم، الجزء الثانی، مصر ۱۹۰۱.
ندیم غربیان را به سبب سیاستهای استعماری و شرقیان را به سبب غفلت و بی‌خبری، نکوهش می‌کرد و بهترین راه شرق را برای بیرون رفتن از این وضع، وحدت و یگانگی، بدون در نظر گرفتن عقیده و ایمان، می‌دانست و از مسلمانان می‌خواست برای تحقق وحدت ملی با یهودیان و قبطیان متحد شوند. [۴۴]
احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۳۷-۲۳۸، بیروت، بی‌تا.
[۴۵]
زا لوین، اندیشه‌ها و جنبش‌های نوین سیاسی اجتماعی در جهان عرب، ج۱، ص۱۶۹، ترجمۀ یوسف عزیزی بنی‌طرف، تهران ۱۳۷۸ش.
۶ - معروف ترین ملی گرای مصرندیم یکی از معروفترین ملی‌گرایان مصری در آن دوره بود. وی از شعار مصر برای مصریان پیروی می‌کرد و نهضت ملی را به رهبری خدیو توصیه می‌نمود. او در تعارض میان دین و ملی‌گرایی، ملی‌گرایی را بر دین ترجیح می‌داد. ندیم مدافع سلطنت مشروطه بود و در طرح اصول مشروطه‌خواهی و آزادی، به قرآن و سنت استناد می‌کرد تا در میان مسلمانان به این اصول، جایگاه خاصی ببخشد. [۴۶]
عمرالدسوقی، فی الادب الحدیث، ج۱، ص۳۲۸، قاهره ۲۰۰۰.
[۴۷]
زا لوین، اندیشه‌ها و جنبش‌های نوین سیاسی اجتماعی در جهان عرب، ج۱، ص۱۶۹، ترجمۀ یوسف عزیزی بنی‌طرف، تهران ۱۳۷۸ش.
عبدالله ندیم به لزوم حضور نمایندگان طبقۀ فرودست در مجلس، مشارکت آنان در تعیین سرنوشت خود و مبارزه برای استقلال کشور، به عنوان مؤثرترین راه برای آموزش طبقات فرودست جامعه، تأکید داشت. ازاینرو در نوشته‌هایش، که دارای مضامین سیاسی و اجتماعی و فرهنگی است، کوشیده است با ادبیاتی ساده و قابل فهم، دایرۀ مخاطبان خود را گسترش دهد. [۴۸]
احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۱۷، بیروت، بی‌تا.
[۴۹]
احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۴۸، بیروت، بی‌تا.
[۵۰]
علی الحدیدی، عبدالله الندیم الخطیب الوطنیة، ج۱، ص۱۱۱، قاهره ۱۹۸۷.
[۵۱]
علی الحدیدی، عبدالله الندیم الخطیب الوطنیة، ج۱، ص۱۲۶، قاهره ۱۹۸۷.
[۵۲]
علی الحدیدی، عبدالله الندیم الخطیب الوطنیة، ج۱، ص۱۵۷-۱۵۸، قاهره ۱۹۸۷.
۷ - فهرست منابع(۱) احمد امین، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، بیروت، بی‌تا. (۲) ابراهیم عبده، تطور الصحافة المصریة ۱۷۹۸-۱۹۸۱، قاهره ۱۹۸۲. (۳) احمد تیمور، اعلام الفکر الاسلامی فی العصر الحدیث، قاهره ۱۹۶۷. (۴) احمد تیمور، تراجم اعیان القرن الثالث عشر و اوائل الرابع عشر، قاهره ۲۰۰۱. (۵) احمد تیمور، «عبدالله ندیم‌افندی، خطیب الثورة العرابیة»، الهلال، سال۴۱، ش۹ (یکم ژوئیۀ ۱۹۳۳). (۶) نجیب توفیق، عبدالله الندیم خطیب الثورة العرابیة، قاهره ۱۹۷۰. (۷) علی الحدیدی، عبدالله الندیم الخطیب الوطنیة، قاهره ۱۹۸۷. (۸) عمرالدسوقی، فی الادب الحدیث، قاهره ۲۰۰۰. (۹) صالح زهرالدین، موسوعه رجالات من بلاد العرب، بیروت ۲۰۰۱. (۱۰) احمد سمیر، «السید عبدالله ندیم»، الهلال، سال۵، ش۱۱ (یکم فوریۀ ۱۹۸۷). (۱۱) جمال‌الدین شیال، اعلام الاسکندریة فی العصر الاسلامی، قاهره ۱۹۶۵. (۱۲) زا لوین، اندیشه‌ها و جنبش‌های نوین سیاسی اجتماعی در جهان عرب، ترجمۀ یوسف عزیزی بنی‌طرف، تهران ۱۳۷۸ش. (۱۳) عبدالله الندیم، سلافة الندیم فی منتخبات، جمع شقیقه عبدالفتاح ندیم، الجزء‌الال، چاپ دوم، مصر ۱۹۱۴. (۱۴) عبدالله الندیم، سلافة الندیم فی منتخبات، جمع شقیقه عبدالفتاح ندیم، الجزء الثانی، مصر ۱۹۰۱. (۱۵) عبدالله الندیم، سلافة الندیم فی منتخبات، جمع شقیقه عبدالفتاح ندیم، الجزء الثانی، مصر ۱۹۰۱. (۱۶) من تراث عبدالله الندیم، التنکیت و التبکیت، مصر۱۹۹۴، مقدمۀ‌عبدالمنعم ابراهیم الجمیعی. (۱۷) Albert Hourani, Arabic thought in the liberal age ۱۷۹۲-۱۹۳۹, Cambridge ۱۹۸۴. (۱۸) V lutsky, Modern history of the Arab countries, Moscow ۱۹۶۹. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالله ندیم»، شماره۷۳۱۳. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|